DÍLI
- Timor-Leste nudar nasaun ne’ebé koñesidu mos ho nia produtu kafé organiku ka
kafé Timor ne’ebé lori nasaun foun ne’e nia naran morin iha mundu maibe to ohin
loron rikeza ne’e seidauk hetan atensaun diak husi governu no estadu atu
dezenvolve ho diak. Haree ba realidade ohin loron kafé ne’ebé fa’an iha
loza no kios sira mayoria ho kafé importasaun husi Indonezia duque kafé timor.
“Oras
ne’e dadauk governu sidauk toma atensaun maximu ba produsaun kafé Timor
tanba kafe husi rai liur kontinua dumina iha Timor, hanesan nest
kafe,Tugu buaya no mos ABC Moka,” dehan Xefé Departamentu Estudu Ekonomia
no Dezenvolvimetu Institute of Business – IOB Juviano Ximenes ba
jornalista BT kuarta 23/09 foin lalais ne’e.
Nia
dehan ohin loron kafé timor konsege halo ona esportasaun ba merkadu
internasional, hanesan ba iha nasaun Estadu Unidus Amerika, maibe iha rai
laran kafé husi estranjeiru maka domina. Ne’e hatudu katak politika governu no
estadu ida ne’e nian seidauk klaru konaba valorizasaun nia produtu rasik. “Hau
hanoin iha dadus balu hatudu katak, ita halo produsaun kafé ne’e
ita exporta ona ba liur, tanba saida mak governu sei kontinua fó
espasu ba estranjeiru sira liu-liu iha Indonezia sira tanba durante
ne’e sira nia produtu mak barak liu iha ne’e. Wainhira governu la
halo protesaun maximu ba kafé ne’e, loron ida ita nia agrikultor sira iha
munisipiu Ermera lakohi ona atu kuda kafé tanba sira nia kafé ne’e
folin laiha,”dehan nia.
Tuir
akademiku ne’e katak ohin loron iha merkadu kafé husi rai liur kontinua dumina
kompara ho kafe lokal ne nudar mos dezafiu ida ba dezemvolvimentu
ekonomia nasaun nian. Kompetisaun kafé maka’as iha rai laran, entaun
meus governu nia atu tenki halo protesaun ba kualidade kafé
no tenki hamenus sasan sira husi rai liur, atu nune’e bele fo espasu ba
kafé lokal. “Governu tenki haree didiak ba peluan ne’e,tanba produtu
lokal iha Timor –Leste ne’e produsaun kafé mak numeru 1 iha
mundu,”dehan nia.
Tuir
nia produtu nasaun foun ne’e nian ne’ebé iha valor bo’ot liu mak kafé ho mina
tanba ne’e tenki tau prioridade atu dezenvolve hodi nune bele reduz mos
importasaun. Tenke valoriza produtu rai laran. Produtu rai liur
ohin loron kontinua dumina iha nasaun foun ne’e hodi fó impaktu ba povu
agrikultor sira atu habo’ot sira nia tanba ne’e presiza valoriza produtu lokal
hodi nune bele minimiza importasaun. Juviano Ximenes hateten, produsaun
produtu lokal hanesan estratezia ida atu dezenvolve setor ekonomia
nasional iha Timor-Leste tanba presiza tau atensaun no valorizasaun.
“Produtu
barak liu importa husi rai liur, ne’e hatudu katak kapasidade estadu,
kapasidade seitor kompañia sira no mos setor familiar, seidauk iha
kapasidade didiak atu hola produsaun iha rai laran, durante ema barak mak
sei konsumi produtu sira mai rai liur,”dehan nia. Nia dehan dalan
atu minimiza produtu importasaun governu tenke iha politika reforma hodi nune
bele hasae produsaun ekonomia iha rai laran hanesan politika fiskal
diversifika ekonomia.
“Iha
akademiku la dun konkorda foin dadauk ne’e primeiru Ministru ba halo inpensaun
produtu lokal iha armagen ne’e 200 tonelada ne’ebe mak at ona ne’e
hanesan failansu bo’ot ida iha governu, tanba la iha kordenasaun entre
liña ministerial, dala barak ita kestiona dehan katak produsaun iha rai laran menus
maibe narealidade produsaun produtu lokal estraga hotu iha armagem,”
dehan Xefé departamentu.
Nia
husu mos ba emprezariu atu hamutuk no dezenvole mos setor produtivu iha rai
laran hodi nune bele miniza importasaun. “Tenki haree ba potensia husi
agrikultura, setor turismu oinsa mak setor rua bele halo
investimentu iha rai laran,tanba durante ita nia produsaun lubuk ida mak
abandona hela hanesan produsaun kafé Timor ne’e to’o oras ne’e sidauk
investe ho diak,” dehan nia. (BT)
Business Timor