Selebrasaun tinan 500
Evanjelizasaun Relijiaun Katólika iha Rejiaun Espesiál Administrativu
Oe-Cusse Ambeno, iha 28 Outubru 2015, hamosu ideias pro no kontra. Balun
fó bemvindu ba selebrasaun ne’e no balun lamenta tanba prezensa
Evanjelizasaun iha Timor-Leste destroi mós kultura Timor hanesan muda
naran orijin tuir europa (Portugal) nian.
“Kona-ba ida ne’e, tuir ha’u hanoin,
dalan sala ne’ebé mai hosi parte igreja nian. Ne’e dalan ida ne’ebé la
loos. Kristianizasaun ne’e la signifika utiliza naran ne’e kristaun
hotu. Tuir loloos naran ne’e nafatin de’it. Maibé, hanoin no elojia sira
ne’e maka bele muda ho nia relijiaun,” Eis Vise Primeiru Ministru, Eng.
Mario Viegas Carrascalão hato’o kestaun ne’e ba Matadalan iha Hotel
Timor, Díli, Sesta (02/10/2015).
Carrascalão hateten, loos duni, ne’e
realidade ida. Iha Timor tempu agora lae ona, maibé iha sira nia tempu
sei ki’ik-oan kuandu ema ne’e sarani ona nia naran troka tiha.
“Pur-ezemplu, ha’u nia traballadór ida nia naran Mau-Meo no bainhira
ha’u ba tiha Portugal fila-fali mai muda tiha nia naran ba Francisco
tanba nia sarani tiha ona. Maibé, ha’u bolu nafatin Mau-Meo tanba nia
moris mai nia inan ho aman tau o nia naran ne’e Mau-Meo,” nia haktuir.
Karik ne’e igreja maka estraga? Nia
esplika, kona-ba ida ne’e bele dehan estraga tuir kontestu ema ida-idak
nian no sé tuir kontestu evanjelizasaun nian ne’e mós lori valores foun
barak tama mai TL. No mós hosi parte balun, hanesan tradisaun bele lakon
no la tuir beiala sira nian.
Enkuantu, Deputadu Bankada FRETILIN,
Francisco Miranda Branco informa, nia lakohi dehan kolonializmu tanba
depois de tinan 500 bainhira administrasaun kolonial iha TL, ita nia
kultura sei mantein no la exterminadu hanesan aborizen sira hanesan ema
estranjeiru mai domina iha Austrália.
“Maibé TL mantein nafatin—kultura uma
lulik no fukun sira ne’e sei metin. Ita nia naran Maubere sira ne’e mós
sei eziste nafatin. Ne’eduni, haree hosi sibilizasaun rua (2), ne’e maka
ohin loron ita hamri’ik iha ne’e. Ne’eduni, la’os atu selebra
kolonializmu tama iha TL, maibé selebra sibilizasaun rua (2) ne’e hetan
malu,” Branco hatutan.
Deputadu ne’e klarifika mós katak karik
ita ba iha Oe-Cusse ema nia naran sei iha nafatin, hanesan Arsenio Bano.
Bano ne’e lian Portugés la eziste, maibé Arsenio ne’e mai hosi Portugés
sira no Bano ne’e hosi ita nia animizmu ne’e. Ne’eduni, naran ne’e
reprezenta sibilizasaun rua (2); Kristianizmu ho Animizmu Maubere.
Nune’e mós, Eis Deputadu Manuel Tilman
hatete molok kristianizmu mai Timor-Leste, ita iha fiar nanis ona katak
Maromak ida de’it ne’ebé reprezenta hosi fatuk, ai no bee-matan lulik
sira ne’e.
“Relijiaun katólika mai la lori buat
di’ak ida ba ita. Mai atu haforsa tan de’it ita nia fiar ne’ebé uluk ita
iha ona katak ita mate no klamar sei iha hela no fiar ba Maromak ida
de’it maka relijiaun katólika ne’e,” nia esplika.
Nia hatutan, iha relijiaun katólika ita
nia naran bele muda maibé iha prátika identidade Timor nunka mate tanba
realidade ema barak maka nia naran jintiu sei mosu hela.
Hatán ba kestaun ne’e, Diretór Eskola
Sekundária Katólika Paulo VI, Pe. Luis Bonaparte hatete, troka
identidade ne’e problema kolonializmu portugés nian, la’os kristianizmu.
“Kristianizmu ne’e ha’u hare ema Oe-Cusse barak nia apalidu uluk ne’e
sei la’o to’o agora,” nia haktuir.
Amu Luis esplika troka identidade ne’e
akontese barak liu ba ema sira iha kapitál ne’ebé hakarak moris tuir
ema malae. Nia dehan, ne’e buat seluk ida, la’os problema kristianizmu.
Padre dehan momentu batizmu ne’e atu
troka naran ou lae depende ba aseitasaun entre igreja ho sarani sira.
Igreja nunka obriga ema ida atu muda naran ou estraga Timor nia
identidade. (Efrem/Jon)
Matadalan