Avo Nana Prepara Intelektual Otonomista hodi ukun TL iha futuru husi Joao Choque

Sobrevivente Masakre Santa Cruz/loyalis Comandante em Sefi Kayrala Xanana Gusmao

Hela iha Becora

Makikit naok ten buka diik funan, lorico rai nain la fo fatin.

 Kantiga resistensia mak ami lori lek- lekun iha let ida ba let seluk, atu spiritu joventude luta nain no terus nain kontinua firme iha sira nia fuan hodi kontra okupasaun ilegal. Kuandu ordem tun husi komando sa oras no tempo joven lubun ofrese ann  ezekuta. kalan e loron, udan e loro manas, hamlaha ou bosu, sira ho esforsu bo’ot hakerek espanduk lahun ladikin ho linguagen ne’ebe sira bele hanoin kona deit, naran katak kontiudu mak aserta ho resistensia nia hakarak ”mate ka moris ukun rasik ann. Joventude hirak ne voluntariamente halo tuir tanba ordem mai husi  ita bo’ot  komandante em Xefi Kay Rala Xanana Gusmao. Sira tun ba manifestasaun, sira barak ho hela farda eskola, sira husik eskola ho sira nia futuru no lakon let deit ho isin lolon tomak, to oras ne sidauk fila ba uma “imi oho ona sira, mate isin fo fila mai atu ami familia halo,ot”,  ita rona inan aman sira hakilar halerik. Inan aman sira sente mesak, e sente laiha emar ida mak tulun sira. Dalaruma sira sempre iha esperansa katak sira nia oan sira ne’e la mate, sira hamutuk hela ho sira nia maun Falintil iha Ailaran, so hanoin hanesan nune’e deit maka bele fo forsa ba sira hodi hasoru futuru ne’ebe nakonu ho misterio.

 Comp. Gregorio Saldanha kontinua eziste iha nia pozisaun atu buka tuir joventude loriko asuain hirak ne’e nian paradeiro, esforsu hotu nia halo hanesan responsabel moral ninian ba povu maubere liu-liu ba saudozu sira nian familia. Maun Xanana, ema barak komesa mensiona katak ita bo’ot nia familia nein ke ema ida mos mate tanba resistensia naruk ne’e. Argumentu sira hanesan nune’e nakonu ho sintidu, buat balun karik lalos mak sira korazen koalia. Los ou lae ita bo’ot mak so bele hataan rasik, ami juventude hirak ne’ebe intrega an ba resistensia ne la hatene istoria pasadu 1975, ami so sente deit katak nasaun presiza ami nia tulun iha tempu ne’eba. Povu presija ami nia tulun atu lori sira sai husi situasaun nakukun ba naroman, povu sira moris la libre iha sira rain rasik direitu sira nia rezime Soharto kapa.

Resistensia nia lalaok mak hanesan nune’e ona, superior resistensia sira ema tane hanesan be,e iha kakun laran mak la fakar, e labele duni fakar, resistensia nia ema sira nunka moris iha zona komportable, e keta mehi atu moris iha zona ne’eba. Resistensiania nia ema sira loro-loron fera ulun hodi forma lia fuan atu hatan ba militar Indonesia hodi salva sira nia an karik dala ruma SGI (komando Spesial Militar Indonesia) kaer tanba redi klandestina kuak ou spiaun militar Indonesia halo kuak.

Iha tempo rezistensia fatin historiku mak labele lakon iha juventude no povu nian pensaun, SGI Colmera no uma piku iha Baucau (iha mos fatin seluk) fatin ne’eba fatin julgamenetu ba povu maubere, tanba kontra hahalok at  Indonesia no hakarak ukun ann.” laiha juis, laiha procurador, laiha Defensor. so resistensia nia ema mak sente lolos saida mak akontese e so maromak deit mak sai forsa loriku asuain no povu maubere nian esperansa ikus’. O deskobre lalais atividades klandestina ou hatudu falentil sira iha ne’ebe? Ou sira baku tortura o to mate kik ou mate liu depois hakoi subar, sei sorte iha sira husik ita fila uma mais kuitado ita nia isin la aproveita, ita nia fen ho aon sira simu ho tanis, amigos sira seluk nonok deit tanba sira hatene ita sei moris iha trauma laran. Manu kaldu ou aimoruk atu resistensia nia ema sosa, dala ruma sira aleiza to mate iha dalan klaran.

Intrudusaun hirak hakerek dadaun hodi loke hikas fali superior resistensia sira atu hader lalais iha tempo dader, no halo planu foun ba futuru nabilan TL no povu maubere terus nain ne’e

Motivasaun hakerek nain nian.

Depois de nasaun hetan  libertasaun pengecut sira barak koalia katak prego  mak halo nasaun ne’e ukun an, dala ruma resistensia nian ema laran moras. Sira haluha katak pregu mai husi prosesu naruk ida, sira barak mak nunka sente saida mak torturasaun no koalia naklekar hanesan prosesu to ba ukun an lao furak iha ambito dame laran ou  prezente ida mak Indonesia “fo ho laran murak ba povo maubere’. triste maibe ida nee mak realidades.

20 de maio 2002 mak loron  ita tomak legaliza Timor-Timur sai fali ba Timor Leste (TL), ohin halo ona ba tinan 14. Kuandu ita akompanha lolos situasaun iha rai laran dala ruma rezistensia nia ema sira triste soke laiha kbit atu espresa ho maneira elegante. Povo terus nain sira sente “afinal ema hotu-hotu hetan komportamentu hanesan, i dala ruma sira be nunka involve an iha rezistensia naruk ne’e hetan hikas sira nia riku soin no tur tan iha fatin diak hodi foti  desizaun  povu maubere nia destinu. Uma rai no riku soin otonomistas foti hikas no hetan garantia husi Estadu ne’ebe sira la partense ba.  Sira ne’ebe uluk moris iha zona komportable sei kontinua moris iha Zona refere. Rezistensia nia ema sira kuitadu, barak husi sira, uma ahi haan rabat to rai,  se mak sunu sira hirak nia uma , ema sempre hataan lalais Milisia pro Indonesia. dala ruma ita husu  tan, se mak forma milisia hirak ne? Militar Indonesia. ita nunka hanoin kona atu siik lolos ema hirak nee se mak haforsa? Intlektual otonomia sira kontinua iha zona aman, povu otonomia no milisia mak lori todan. sira balun naklekar ann iha Dili laran nee dehan hau otonomia mais la halo krimi, imi iha evidensia hodi ba tribunal, komik maibe realidades.

Kontiudu artigu ne’e.

Depois nasaun ne hetan krize Militar iha 2006,  partidu CNRT mosu ho lider resistencia maximo Kay Rala Xanana Gusmao halo povu TL hakfodak tanba zona komportable sira lubun iha laran. triste liu tan, ema ida mak tur iha kargu Sekretatio jeral Partidu nian istoria resistensia laiha. Dehan nia hetan fita Mean husi komandante L-7 L Foho Rai bot. Dalaruma hau hakfodak katuas L7 fo fita matebian sira nian kbi’it ne’e sem konsulta ho ami hirak mak simu ordem direita husi Comandante L7 iha tempo resistensia, karik Saudozu Rodak Teki Timur sei iha hau hakarak koalia ho nia, husi fuan ba fuan. maun Xanana kontinua hili no involve zona aman ne hodi kaer kargo refere. Kaderizasaun ka?  Povu kontinua sai povu, kiak kontinua kiak, e matenek nain sira kontinua matenek nain. Dala ruma ita laran moras haree sasan hirak liu-liu joventude no povu loyalista Avo Nana.

Saida mak spesial husi ema hirak ne’e?

Intelektual mak laiha Prinsipiu?
Nasaun ne ita atu lori ba ne’ebe maun Xanana, zona aman sira matenek to ba ida ne’ebe? Rezistensia nia ema lubun iha TL ne’e ita atu ba hatur iha ne’ebe? Sira halo ona saida durante periodu maun Boot ukun ne’e. Sekretariu Estadu nain rua mak back ground la klaru, ida un prinsip no ida seluk ignorante. Signifika imvolvimentu sira nian iha resistensia mamuk, lato ona sira mos laiha fuan atu hare sofrementu povou ne’e iha rezistensia. Ita boot fo kargu ba sira be sira atu halo saida ba povu ne’e. Sira nee Dr. animal maibe avo Nana obriga mai kurativo ema, dezastre.

Progresu iha ka durante sira kaer ukun ne’e? 

Kargu rua mak vital tebes iha nasaun ne’e, Defesa no Siguransa, durante ema hirak be ignorante ho Unprinsipu ne’e kaer kargu ne’e, buat hotu lao diak sira set up programa mesak  furak e hadia hotu sistema administrasaun ne’ebe mak dala ruma falha hela. La hamosu disturbio iha PNTL no FDTL nia uma laran, maibe keta haluha Ministro iha Avo Nana nia liman. Ministru edukasaun iha Governo AMP agora akuzadu tanba diskonfia halo pratika korupsaun.

Sira sai cavalo mandadu ka?

Dala ruma avo Nana utiliza deit sira atu avo Nana bele manda tuir avo Nana nia hakarak tanba sira nia back ground, sira loyal i servicu diak liu i rona duke resistensia nia ema. Tebes sira rona duni e halo tuir buat hotu avo Nana hakarak no sira konta ba sira nia familia dehan sira mak konhese diak liu avo Nana duke rezistensia nia ema sira mak loron kalan lao lekun-lekun tama fatu kuak sai fatu kuak, sae foho tun foho, udan e loron manas, han fahe aifarina baluk, hetan atakes husi militar halai hamutuk subar iha kuak ida. Depois de hatun ema prinsipiu laiha ida, Avo Nana kontinua foti tan fali ema fuan laiha ida mak sae nafatin ba kaer kargo Ministru Defeza. Komik maibe ne realidades.

Politika rekonsiliasaaun.

Politika nebe mak ho objetivu bot atu rekonsilia fali povu terus nain atu hamutuk fali iha luhan ida no tenta atu uja pasadu hanesan referensia hetan progresu bot iha palku Internasional. Komunidades Internasional admira Povu TL ne’ebe terus iha tinan naruk, gerra sivil hahu kedan1975 to 1999 bele tur hamutuk iha meza ida hamnasa no koalia ba malu. Povu sira ne’e konta sira nia istoria pasadu maski nakonu ho mata wen maibe sira kontinua korazen atu koalia sai.

Sira intlektual otonomista mos iha direito  atu ukun Nasaun TL ka..?

Bele, soke problema mak ita mai ho konseitu deferente. ita husu pergunta nusa mak ema TL oan sira lahatene halo ahi kose ho daun? serake 24 anos ita integra obrigatoriu  ba rezime Soeharto intelektual Timor oan lubun mak kaer pasta politika iha Timor-Timur iha pozisaun estategiku hodi foti desizaun? (intervista oan ida iha Media balun mak publika iha tempo okupasaun Amo Belo koalia furak  katak” Orang Timor bukan bodoh tetapi tidak di beri kesempatan”. ita bele provas ona depois de ukun an joventude/ jerasaun foun hatudo ona ba ita, sira rihun ba rihun ba eskola iha ema rain, sira ba ho kondisaun minimu, halo remata eskola ho pontus nebe nabilan tebes. Atan hau hakarak analiza ho asumsi balun ne’ebe dala ruma sala  e laiha basik fundamentu ba siensia. Maibe kuandu ita akompanha didiak prosesu integrasaun ne’e lao ita nota  katak iha konspirasaun bo’ot hodi hatur povu iha situasaun ida ne’ebe beik hodi ukun nain intregrasionistas kontinua ukun ho durasaun naruk, sira utiliza razaun ne hodi halo diplomatika ba mundu tomak katak ”Timur-Timur  belum mampu berdiri sendiri”.  Sira disanima povu sira atu labele mehi ba ukun ann. Hanoin hanesan ema kolonialista ne’e ita fo fali tempu atu ukun povu TL? Sira  atu halo saida tan ba povu simples ne’e? Ema hirak mak laiha solidaridadees, unprinsip, egnoransia atu hodi povu ne’e ba ne’ebe? atan hau hakerek ona artigu ida uluk atu discobre sintimentu ema hirak ne’e nian ba hadomi povu ne to ba iha ne’ebe, tanba povu TL sorin sira hodi halai sai ba Indonesia sira  abandona hela iha ne’eba. Sira korazen koalia matan mean katak  rai ne’e mos sira nian e sira mos partense. Sira nia ema rasik mak sira influensia atu defende otonomia mak sira la preokupa tiha ona e pior ke ita hirak nee. (akompanha relatorio nebe Yayasan HAK ofrese ona ba Estado TL konaba situasaun eis refuziado Timor Oan sira iha Indonesia)

Atan oan sira avo Nana konsidera dehan intelektual ne’e ema mesak laiha fuan, ema hirak ne’e prekupa liu rai TL nia riku  duke povu, sira atu hodi povu ne’e ba ne’ebe?

Ita Timor oan hotu, preokupa ba futuru rai doben TL maibe envolvimentu emar hirak ne’e ba ukun iha TL sedu dimais. ’SEGA’  maun Xanana, lia fuan murak mak lider rezistensia suprior sira atu konsidera. Otonomista nia ema ida kaer ukun iha nasaun ne’e depois nia husik hela kargu nia kontinua hetan pensaun vitalisia ninian ho orsamentu ida mak bo’ot liu fali Veteranu no juventude loriku asuain sira. maluk joventude loriku asuain sira ita tengki esforsu makaas atu bele hetan justica sosial, kleur ou lalais. Ema sira ne’e simu osan hirak ne’e ho orgulhu, lori goja ho sira nian familia, la moe ka?

Hau aseita ho statemento maun Lere no maun Taur  konaba povu simples otonomista sira mak ho hakraik ann hakarak fila ba sira rain horik ba. “Divia ita simu mak povo sira nee laos intelektual sira nebe mak mai naklekar iha TL nee e kaer tan ukun. Dala ida tan simu mak povo simples otonomia sira  duke intelektual sira mak laiha fuan no prinsipiu,” Atu nune ita hatur lolos povu iha nia fatin, no intlektual otonomistas  sira iha nia fatin. Hatudu ba mundu katak imi superior resistensia fuan bo’ot no hatene lolos problema nia hun. intelektual otonomistas sira utiliza deit povu hirak ne’e ba sira nian intereses ukun no riku soin TL duke povo kuandu otonomista mak manan iha jajak pendapat 1999. Exelentisimo General Lere Anan Timor, ema ne’ebe mak lidera instituisaun ita bo’ot nian mai husi pasadu mak la klaru, foti medida emidiata hodi antisipa lalais. hau fo hanoin exelencia ho linguagen simples resistensia nian “matan moris neon nain. Hau ho Juventude rezistensia sira iha kedang ita bot nia kotuk. Viva Timor Leste, Viva povo maubere viva Falintil/FDTL.

Ita muda tiha lirik musika resistensia nian,” makikit naok ten buka di’ik funan, loriku rai nain fo fatin baa.

Jornal Nacional, opiniaun