João
Choque – Jornal Nacional, opiniaun
Atan
hau derepente hakarak hakerek opiniaun simples ida ne’e atu relembra fali ita
hotu ba nakukun Timor-Leste (TL) iha tempu okupasaun.
Iha
tinan 24 povu TL moris iha situasaun komplikadu iha invazaun Indonesia ho rezim
Soeharto to povu atu lakon tiha esperansa ba ukun rasik-an, tinan 24 nia
laran Timor oan lubun mak aproveita atu kapasita an ho kondisaun minimu mais
konsege halo remata sira nia estudu no hatur an hanesan ema intelektual no
kontribui makas ba dezenvolvimentu provinsia ba dala 27 Indonesia e Indonesia
konsidera tebes. Iha era ne’e ba mos hamosu matenek lubun ida maibe kontrariu
prespetiva ho ema hirak no sempre halo opiniaun kontradis ho kebijakan Jakarta
nian no brani koalia no halo asaun makas hasoru Governu Indonesia.
Sira
sente buat balun ladun furak no la favorese ba povu TL, sira hakilar makas atu
Governu Indonesia tenki respeita dignidades humanu ema TL nian atu moris livre
iha nia rain rasik no livre atu espresa ba sasan sira mak povu sente la los.
Akontesemento
Craras viola tebes direitu ema nian aumenta tan akontesementu masakre Santa
Crus, militar rezime Soeharto oho juventude sira iha vila laran ho arogantia
sama ema TL nia dignidade maibe solidaridades intelektual Timor Oan sira minimu
e mamuk.
Dala
barak balun hasai estedmentu ka deklarasaun maibe halo tan deit laran moras ba
joven sira, matenek sira seluk deside atu nonok deit e mura2 dehan
joventude beik ten tur lakohi buka serbisu ka eskola ba mete fali asaun sira
ne’ebe mak kontra fali Indonesia, sira la hatene katak sira han hela fos mutin
no supermie Indonesia nian. Maibe iha mos intelektual balun mak solider tebes,
sira sakrifika an atu ajuda povu TL ne’e atu livre husi torturasaun no
violasaun ba direitu fundamentu ema TL nian.
Ita
bele ona foti konkluzaun katak matenek oan lubun mak esforsu hasai kursu iha
tempu okupasaun sorin balun, sensetiva atu ajuda hadia situasaun atu povu
ne’e Indonesia tenki respeita ho dignu i ida seluk ignora no husik deit tanba
konsidera joven ou povu ne’e beik ten. No mos sira hirak oan ne’e hetan
komportamentu spesial iha tempu ne’eba e balun tur iha posisaun diak hodi foti
desizaun.
Matenek
oan sira ne’e matenek tebes soke hau konsidera sira la sai defeza diak ba
intereses povu (matan at no tilun diuk) atu haree ba realidades mak povu
infrenta.
Los
duni ka Akordu 5 de Maio 1998 kona ba referendum esforsu intelektual
otonomistas mos?
Ita
akompanha iha facebook (fb) iha STL media group debates atakes entre ema nain
rua “ Domingos Saldanha ho deputadu Eladio Fakulto konaba notisia balun ne’ebe
hasai iha 6 de junho 2016 (STL) ne’ebe deputadu eladio konsidera desfama
Presidente da Fretilin Sr Dr. Lu olo. Sr. Domingos Saldanha konsidera irmao
Eladio halo atakes mak la baseia ba faktus no konsidera atakes ne nakunu
ho odio vingansa tanba hasai lia fuan otonomistas.Sr. Domingos Saldanha ho fuan
bo’ot konfesa katak nia otonomia. Sr Domingos hakerek hikas nia defeza da honra
hodi kontra tuir istoria naruk ninia ho ninian familia, Nia dehan nia familia
mos mate lubun atu defende FRETILIN.
Ita
husik tiha ema nain rua atakes malu ne ita fila hikas fali ba topiku iha leten
no referensia oituan husi pledoi Sr Domingos Saldanha nian, tanba iha liafuan
lubun mak hau senti inkomoda uitoan tan nia hateten nia ema otonomista mos iha
direitu atu kritika atu koalia iha TL ne’e tanba konstituisaun TL garante ba
direitu ne’e, kona mos ba jornal STT publika intervista Exmo. Sr Taur Matan
Ruak(la mensiona tinan) ikus kona ba eventu historiku akordo 5 de Maio. Atan
hau hakerek oponiaun ne’e tuir deit hau nia kbi’it hanesan ema klandestina ida
eskola lahun la dikin e uluk mos ema konsidera ami sira be kontra hahalok
militar ne beik nanis.
Mau
beik hanesan hau hatene katak opiniaum hirak ne’e sei hetan resposta makas husi
parte hotu ne’ebe mak senti ofensiva no la benefisia sira no hatun dignidades
ema ruma, e dala ruma dadus la kompleta maibe hau fiar hau nia amigu hotu
ne’ebe mak senti no hola parte iha resistensia durante okupasaun, sira aseita
ho hau tuir ami nia kapasidades no realidades resistensia.
Los
ka ema hirak ne’ebe defende otonomia iha tempu okupasaun direitu hanesan?
Hau
dala ruma moe atu koalia sasan sira mak sensitiva hanesan dadaun ne’e tanba
dala ruma ema sira dehan ita sura kolen fali, Maibe los atu sura kolen ka
lae nasaun TL ukun an tiha ona, etu tasak tiha ona, sempre iha ema mak tein.
Hau
hare husi aspecto 2 ida naran Legal no ida seluk mak hau hanaran moral.
Kontituisaun
hakerek momos konaba sidadaun hotu nian direitu, politika, suku, reliziaun,
koor, kiak, riku otonomia ou prokem, hanesan, hau aseita i ita hotu aseita hau
prefere.
Intlektual
oan hirak mak koalia makaas ne’e sira mai husi back ground konstitusi ida uluk
sira adora iha tempu rezime, maski kontituisaun iha tempu ne’eba halo violasaun
bo’ot ba sira nia povu ne’ebe moris hamutuk ho sira iha sira rai horik ba
Timor-Timur, sira nonok e la halo kauza. Maibe depois rai ne’e ukun an ona
kontituisaun TL hanesan nasaun ida ne’ebe sira la partense ba ne’e hamrik e
sira koalia uluk mak sira nia direitu fundamentu.
Sr.
Domingos Sandanha mos ho korazen tebes hateten ba publiku katak sasan hirak
ne’ebe politikus sira iha TL halo mak kontradis ho povu nia hakarak nia kontra
e kritika. Dala ruma ita hamnasa tanba tempu okupasaun rezime ita presiza ema
sira brani hanesan ne’e araska, Mais ita tenki apresia tanba nasaun kontinua
lao.
Los
ka irmao Eladio Fakulto la intende didiak istoria to prosesu ukun an ne’e?
Penulis
sejarah ho pelaku sejarah ne la hatene se mak bele sai testemunha akurat liu.
Sr Domingos nian auto defeza segundu ne’e ligadu ho akordu 5 de maio, hau
analiza katak Sr, domingos hakarak fo hatene ba publiku katak intelektual sira
otonomia kontribui mos prosesu ba desijaun Referendum. Karik hau sala
deskulpa tanba depois halo diskuzaun uitoan iha FB STL media Group Sr. Domingos
hamos kdng iha tempo refere.
Hau
hakerek iha ne’eba atu husu atu halo debate publiku ho Sr. Domingos Saldanha
konaba intensaun ninian ne’ebe mak kmok(bo’ot) atu defende povu atual ne’e no
atu sai defensor ba povu nian moris diak ba futuru.
Aspekto
ida seluk mak aspekto moral…
Atu
deklara opsaun ukun an no opsaun otonomia ba povu terus nain laos hanesan ita
hari’e partidu to deit tinan 5 ita bele influensia fali povu sira atu diside
tan hili ida ne’ebe. Maibe opsaun otonomia ka ukun an akontese dala ida deit
iha eventu iha ita nia moris? eventu ne’e akontese tanba esforsu povu no
intelektual sira ne’ebe peka no hadomi povu ne’e ho referensia tinan 24 violasaun
ba direitu humanu okupante ilegal rezime ida nian, inklui suporta husi
komunidades Internasinal. Maske ho imtimidasaun forte husi milisia ne’ebe
intelektual otonomista sira no hetan fasilidades diak husi Governu Indonesia
forma rasik, maibe povu kontinua desidi hakarak ukun an.
Imi
halai tan tiha ba Indonesia hodi povu TL sorin balun ba tan tiha e husik hela
sira moris terus iha ema rain, depois imi fila mai TL no hakarak hola parte
prosesu ukun an ne’e ho fiar an hatete dehan imi mos hakarak luta ba povu nia
moris diak.
Hau
duvidas Sr. Domingos Saldanha ita bo’ot nia povu ne’ebe mak imi intelektual
sira influensia to sira oho ema lubun iha TL no agora sira fila araska mai sira
nia knua, ita bo’ot sira mai no sai fali menthor ba povu ne’ebe laos ita bo’ot
nia partensi. Ita ema TL ne’e kuaze lakon ona kepekaan e at liu mak ita la moe
ka?.
Hau
hakerek iha FB kontra Sr. Domingos Saldanha hodi la hatete katak nia ema
otonomista hau so hatete deit nia laos partensi ba ami nia povu signifika
katak’ sei nia hadomi duni povu TL ne’ebe kasian no terus nain ne’e divia nia
prezensa kedas iha tempu okupasaun, minimal nia ho nia maluk intelektual sira
halo netik asaun karidades hodi defende povu ne’e atu labele hetan violasaun no
dignidades humana husi rezime Soeharto. Sukat Sr Domingos Saldanha ho ema
Indonesia “Sri Bintang Pamungkas la folin, imi dehan ema TL hadomi rai
ne’e mais o nonok deit kuandu povu ne’e moris iha situasaun araska. Agora mak
intelektual sira koalia direitu makaas hanesan kontituisaun ne’e sira mak luta
ba, senti komik mais nemak realidades.
Hau
nia aman ema apodete, hau servisu uitoan ba prosesu ukun an ne’e, sasukat ho
hau nia amigu seluk ka familia seluk sira terus liu hau do’ok, tama
kadeia sai kadeia laiha justica, e balun uma laran kuaze mate mohu, balun
kartus sei iha isin e aleiza to ate data, sira barak sai suaka to bulak iha ema
rain. Atu hatete ba imi sira be intelektual mak laiha prinsipiu atu koalia
sasan ruma sukat uitoan. resistensia nia ema sira mesak fuan bo’ot deit, maluk
otonomista balun fila ona mai TL ema simu maski laran ne’e Maromak mak
hatene. Imi para ona ho arogante maski kontituisaun garante imi nia direitu,
husik ona kanek ami hodi ba mate keta sukit bebeik.
Hau
apresia sira korazen mai TL hakarak konfesa an katak otonomista, maibe keta
haluha ema beik hanesan ami ne mos moris at iha Indonesia barak tebes, liu-liu
milisia sira. Hatur imi nia an halo didiak atu imi sira be intelektual
otonomista ne’e labele iha posizaun entre parede no punyal nia klaran.
João
Choque
Hela
iha Becora
Nomor Mobile 77256635.