Jornal Nacional Diário - 01 de agosto de 2016
Liu husi primeiru
enkontru prosedural Komisaun Tribunal Arbitrajen iha Peace Palace, Den
Hague, Olanda, Kinta (28/7/2016), deside ona konsiliasaun obrigatoria
entre Republika Demokratika Timor Leste (RDTL) ho Australia hodi rezolve
disputa fronteira maritima.
Desizaun ne’e Komisaun Tribunal Arbitrajen foti bazeia ba aneksu V
konvensaun UNCLOS ne’ebe ratifika tiha ona. Ekontru ba foti desizaun
ne’e halao iha Peace Palace ne’ebe sai hanesan Kuartel Jeral Tribunal
Permanenti Arbitrajen nian iha Den Hague, Olanda.
Liu husi komunikadu imprensa ne’ebe JNDiário simu husi Governu informa
katak, delegasaun ne’ebe reprezenta Timor Leste iha inkontru ne’e,
kompostu husi Ministru Prezidensia Konsellu Ministru, Hermenegildo
Pereira nudar ajenti Estadu RDTL, Elisabeth Exposto, nudar deputy
ajenti, Professor Vaughan Lowe QC, Sir Michael Wood KCMG ho Mr. Eran
Sthoeger nudar konseleirus, Ms. Janet Legrand, Mr. Stephen Webb, Ms.
Gitanjali Bajaj, nudar reprezentante Legal.
Ministru Planeamentu no Investimentu Estratejiku (MPIE) nudar negosiador
fronteira maritima TL-Australia, Kay Rala Xanana Gusmão, Ambassador TL
ba Olanda, Joaquim da Fonseca, Ambassadora TL ba ONU, Milena Pires,
Asesor Simon Fenby, ho asesora Sadhie Abayasekara, mos hola parte iha
inkontru ne’e nudar delegasaun Timor Leste nian.
Delegasaun Australia nian reprezenta husi Ministru John Reid, nudar
ajenti ho Ms. Katrina Cooper nuda deputy ajenti no Solicitor-General
Justin Gleeson SC, Sir Daniel Bethlehem KCMG QC, Mr. Bill Campbell QC
nudar konseleiru.
Australia nia reprezentante seluk maka hanesan Ambassador Brett Mason,
Amelia Telec, Justin Whyatt, Indra McCormick, ho mos Will Underwood.
Komunikadu imprensa ne’e mos esklarese katak, konsiliasaun obrigatoriu
ne’e Timor Leste maka inisia iha loron 11 Abril 2016, ne’ebe hato’o
notifikasaun hodi husu estabelesimentu konsiliasaun tuir sesaun 2 aneksu
V UNCLOS nian, ne’ebe haruka ba Australia tuir artigu 298 ho aneksu V
konvensaun UNCLOS.
Iha loron 2 Maiu 2016, Australia submete nia resposta kona-ba
notifikasaun ba konsiliasaun. Membru nain 5 komisaun konsiliasaun ne’e
harii iha loron 25 Junhu 2016, atu dehan deit katak, iha 25 Junhu, foin
lalais ne’e, maka harii komisaun konsiliasaun ho membru nain 5 ne’ebe
xefia husi Ambassador Peter Taksøe-Jensen, husi Denamarka. Membru sira
seluk maka hanesan Rosalie Balkin, husi Australia, Judge Abdul G. Koroma
(Sierra Leone), Professor Donald McRae (Canada ho Nova Zelandia), ho
Judge Rüdiger Wolfrum husi Alemanha (Germany).
Ho konkordansia entre parte sira ne’e, Tribunal Permanenti Arbitrajen
sei rejista hotu prosedimentus kona-ba konsiliasaun obrigatoriu ne’e.
Komunikadu imprensa ne’e mos esklarese katak, iha oin mai sei halo
haering hahuu iha loron 29-31 Agusto 2016, ida ne’ebe membru sira sei
hato’o sira nia aprezentasaun kona-ba background (latar
belakang)konsiliasaun no hato’o mos perguntas sobre kompetensias ne’ebe
maka komisaun iha atu halao serbisu.
Tribunal Permanenti Arbitrajen ne’e hanesan organizasaun
inter-governamental ida ne’ebe harii iha tinan 1899 iha Hague Convention
on the Pacific Settlement of International Disputes.
Tribunal Arbitrajen ne’e iha membru permanenti husi nasaun 121 ne’ebe
nia Kuatel Jeral lokaliza iha Peace Palace, Den Hague, Olanda.Tribunal
Arbitrajen Permanenti atu fasilita arbitrajen nian, konsiliasaun,
investigasaun (fact-finding), no desputa seluk ne’ebe involve Estadu,
entidades Estadu, organizasaun inter govermantal no parte privadu sira.
Tribunal Arbitrajen mos iha nia Unidade ida naran International Bureau,
ne’ebe dau-daun mos administra hela kazu desputa entre nasoens hamutuk
8, kazu 75 entre investor sira kontra Estadu ho mos kazu 34 kontratu
ne’ebe mai husi Estadu ho setor publiku seluk.
Mudansa estrutura ONU la influensia
Nune’e mos, mudansa estrutura iha Organizasaun Nasoens Unidas (ONU) hodi
troka Sekretariu Jeral (Sekjer) ONU Banki Moon, sei la influensia ba
kazu Fronteira Maritima (FM) entre Timor Leste (TL) ho Australia nian.
Ministru Negsosius Estranjeirus no Kooperasaun (MNEK) Interinu Roberto
Soares afirma, mudansa estrutura ba Sekretariu Jeral ONU nian la
influensia ba kazu Fronteira Maritima entre Timor Leste ho Australia
nian, tanba prosesu ne’e hala’o ona no oras ne’e dadauk Sekjer ONU Banki
Moon maka superviziona hela.
“Aktividades ne’e hala’o tiha kedas ona iha fulan Abril i sei la’o to’o
fulan Jullu tinan oin mai, signifika SEKJER nasoens unidas ne’ebé sei
mai foun nia sei kontinua nafatin ba servisus komisarius independente
ne’ebé harii ona hodi haree ba kestaun ida ne’e,”dehan Roberto Soares ba
Jornalista sira iha MNEK Praia dos Coqueiros, Dili, Sesta (29/07).
Nia dehan, ida ne’e hanesan serbisu ne’ebé maka la’o ona, maibe se deit
maka atu troka SEKJER ONU nian? Sira sei fó apoiu hodi bele hetan susesu
ne’ebé diak liu husi serbisu komisarius nain lima ne’e.
Relasiona hó medansa estrutural ne’e, Governu ne’e husu atu labele
preokupa no antisipa hó nia rezultadu atu sai oinsa? Tanba oras ne’e
dadauk sira sei iha hela prosesu konaba kestaun refere, maibe sira rasik
mós la asesu ba buat ne’ebé maka sira halo.
“Sira iha sira nia mandatu proprio termu referensia proprio no
konserteza karik sira husu ba Governu hanesan Timor Leste para bele
kontribui informasaun ruma hodi kompleta ba sira serbisu ne’e. Ne’e ita
iha ita nia prosedimentus proprios no mós ita nia instituisaun ne’ebé
iha ona hanesan ita nia maun bo’ot Kay Rala Xanana Gusmão ne’ebé lidera
iha negosiasaun ida ne’e,” esplika Roberto Soares. */sel/avi
.