Prosesu
luta hodi defende prinsipiu ukun rasik-an husi entidades hotu iha Timor-Leste
durante tinan naruk hatudu duni povo maubere ninia prinsipiu ba Libertasaun
Nasional hodi rezeita totalmente ba kolonialista no imperialista ne’ebe hanehan
ezistensia povo maubere iha nia rai rasik. Husi invasaun Indonesia ho
konspirasaun nasaun kapitalista sira la komunga iha movimento moris povo ida
ne’e no hamosu filozofia ida atu luta kontra invazaun ne’ebe konsideradu
illegal. Kontribuisaun ba prosesu libertasaun patria no povu husi ferik,
katuas, labarik no entidades hotu hatudu duni sentimento domin ba nia rai,
mesmo nia bele selu ho sakrifisiu, torturasaun to’o entrega nia vida ne’ebe
karun teb-tebes, hanesan mos iha Suku Muapitine nia hanoin ba torturasaun
ne’ebe militar indonezia halo ba heroi nain lima iha loron 8 Dezembro 1983, Iha
ne’ebe militar indonezia halo torturasaun ne’ebe konsiderado halo ignoransia ba
valor direitos humanos, no to’o ikus hakotu vida tamba de’it ho prinsipiu ida
katak ema ida labele ukun povo maubere ida ne’e.
Torturasaun
ne’ebe halo ironiku tebes no ida ne’e primeira vez akontese iha prosesu luta ba
libertasaun, iha ne’ebe prosesu torturasaun hetan asistensia direitamente husi
komunidade tomak suku Muapitine nian no halo komunidade sira komunga no inspira
ba sira nia sofremento ba ukun rasik-an.
KRONOLOGIA
Movimentu
Frente klandistina hanesan komponentes principal no sai hanesan liras nebe’e
sempre apoio ba FALINTIL nia esistensia durante funu iha teritoriu Timor Leste.
Hanesan mos husi Suku Muapitine iha ema nain lima nebe’e ho laran barani
involve mos ba movimentu Frente klandestina hodi halao relasaun ho ulun bo’ot
funu nain FALINTIL. Primeiro CMDT Unidade Ponta Leste, Saodozu Falu—Txai
ja—perkorakno CMDT destacamentu de gerilia iha area FOHO PAICAU Saudozu Sabino
Fernandes (Maimai—telu) nian hahu kedas husi 12 fulan Novembro 1979 nebe’e
hanesan Orgaun Suku hodi hametin Unidade no dezemvelvimentu aktividade
klandestina iha nivel Suku hato’o informasaun ba malu kona ba akontesimentu nebe’e
lao iha Suku no vila laran. Depois de tinan ha’at, iha loron 24 fulan Novembru
1983, militar Inodonesio TNI hatene ona sira nia aktividades hamutuk ho
movimentu klandestina atu apoia ba prosesu ukun rasik an nian. Husi ne’e kedas
membru klandestina nain lima ne’e hetan kapturasaun no hodi ba kastigu iha
KODIM 1629 Lautem. Durante iha fatin kastidu nian sira hetan torturasaun
oi-oin. Liu tiha loron 14, iha loron 08 de Dezembro 1983 ulun bo’ot KODIM ho
Bupati KDH TK II Lautem hamutuk ho KOPASSUS no autoridade militar seluk lori
sai Dadur Politikus nain 5 ba sira nia hela fatin (MUAPITINE), Iha sede Suku
Populasaun wain ho Familia dadur Politikus sira hetan ordem husi komando
militar hodi hein no simu ulun bo’ot no bainaka sira ne’e ho festa bo’ot,
tebe–tebe. Iha ne’e autoridade sira koalia ho pupulasaun sira kona ba membru
nain lima husi Suku Muapitine nebe’e involve iha movimentu Frente Klandestina,
katak ema nebe’e la fo’o ulun ba Indonesia nia ukun tenque oho no konsidera
hanesan batar kutun nebe’e bele daet ba ema seluk. Populasaun barak ho Familia
tanis no tauk. Hafoin sira hatene katak halo festa hodi oho sira nia Oan, Laen,
Maun—Alin no Aman iha Publiku nia oin. Esklaresimentu hotu tiha ulun bo’ot
militar bolu Dadur Politiku ida—ida ba oin no haruka oho iha Populasaun no
familia vitima nia oin. Hafoin oho hotu tiha, militar sira haruka familia
Vitima no autoridade Aldeia nian atu hakoi mate isin aswain nain lima iha
ida—ida nia aldeia.
VITIMA NAIN 5 IHA MASAKRE MUAPITINE
1. Angelo da Costa Angelo Moris iha
Muapitine, 02 de Outobro 1952, Angelo hahu involve iha funu iha tinan 1974
Golpe UDT – Fretilin iha Fronteira Batugade nudar Komandante Arma Branca nian,
funu entre partidu UDT – Fretilin iha batugade nebe’e Fretilin Domina iha funu
ne’e, Angelo nia dedikasaun ba Rai ida ne’e nunka mihis tamba ne’e nia sempre
akompanha prosesu funu, ho invasaun indonesia nian iha tinan 1975 momentu ne’e
nia mos obriga hodi evakua ba foho matebian. Depois de matebian nakfera iha
1979, iha momentu ne’e kedas nia tu’un mai vila, kuandu hare’e ba ema rihun ba
rihun nebe’e mate iha matebian sunu tan espiritu aswain ida ne’e atu hola parte
liu tan, buka meios no dalan atu kontribui ba rai ida ne’e. Involvimentu Angelo
nian iha movimentu klandestina hahu iha sorumutu ida ne’e halo ho Maun boo’t
Kay Rala Xanana Gusmão ho nia kolega sira seluk iha area 'Arap Maku' iha tinan
1980. Husi movimentu ne’e nia kaer kargu nudar representante suco nian, halo
kontaktu bebeik ho Komandante FALINTIL sira iha ailaran kuaze nia moris tomak.
Angelo Escola iha tempo portugues no konsegue sai tropa portugues nian, Angelo
ema ida nebe’e barani koalia tuir nia prinsipo. Aswain ida nebe’e oho hamutuk
ho nia kolega sira, oho maibe la mate, tropas indonesio sira haruka hakoi moris
deit nia isin. Nia kaben rasik ho nia familiaakompanha nia. Komunidade sira mak
sei sasin nafatin atu koalia nia historia funu ba rai ida ne’e. - “ Hau halo
buat hotu tuir hau bele, hodi hase’es ema atu keta hakoi ha’u – nia kaben maibe
ikus mai – ‘hau – nia kaben tenke hakoi moris deit ’ deklara Angelo nia kaben
iha audensia publika CAVR nian.
2. Lino Xavier Lino Xavier, moris iha
Pehefito, 10 Abril 1950, nia iha oan nain 4, husi Aldeia Pehefito, nia ema ida
nebe’e barani maibe kalma, Bainhira sei joven nia involve iha organizasaun
artemarsiais Jogu Livre. Nia hahu dedika nia an ba prosesu klandestina nebe’e
representa aldeia Pehefito atu halo kontaktos no halo politika ba ukun rasik an
nian. Husi nia kolega sira nebe’e hamutuk iha akontesimentu Muapitine iha tinan
1983, nia ema ida nebe’e oho maibe tamba la mate entaun autoriza hodi
komunidade bele ta’a ho katana ba Lino nia isin lolon nebe’e sei moris atu nia
bele mate lalais. Ho kondisaun tanis la ho lian, tauk no terror nia laran
familia pasensia hodi tuir Indonesia nia hahalok ida ne’e.
3. Leonel Oliveira Leonel Araujo Fonseca
Oliveira, moris iha Muapitine, 27 Junho 1941, oan husi Je-Romono no
Ra—Leve, Leonel hahu involve iha militar iha tempo portugues ho idade 19,
nebe’e sai hanesan Polisia Militar (PM). Durante golpe UDT – Fretilin iha tinan
1974 nia mos konsegue kaer kilat no involve funu iha fronteira Batugade hamutuk
ho nia kolega sira seluk hanesan komandante Mario Rodrigues) alias komandante
Vailoru. Iha momentu neba nia hetan autorizasaun hodi ba escola military nian
iha Quartel Lahane (Payol) nebe’e tuir lolos nomeia ona atu ba escola iha Rai
Portugal maybe questaun politika no estabilidade nebe’e ameasa tamba ne’e
afekta no kansela planu atu ba escola iha Portugal, iha parte seluk mos halo
knar importante hanesanEnginheiro iha quartel Zeral Taibesi nebe’e toma konta
kona ba tekniku sivil. Depois de Indonesia invade Timor iha tinan 1975, nia
hahu hanoin katak luta ba Rai ida ne’e sei naruk no sei iha sakrifisio barak
nebe’e presiza duni atu bele alkansa objetivu ba ukun rasik an, tamba ne’e iha
prosesu levantamentu iha Timor, fo’o oportunidade atu ema ida – ida bele ba
akonsela, kontaktu nia ema nebe’e iha ailaran atu bele tu’un mai rende, maybe
politika ida ne’e muda ema barak nia vizaun, liu – liu oinsa atu bele kontinua
ezize ukun rasik an ba Indosesia, iha tempo ne’e nia hahu involve ona prosesu
Frente Klandestina hodi kontinua nia objetivu politiku ba ukun rasik an. Iha
ne’e militar Indonesia hahu hetene Leonel nia involvimentu, ho sentido
Nasionalismu nebe’e makas no barani, nia dedika no defini rasik nia an hodi
Militar Indonesia sira autoriza hodi ba oho nia ho nia kompatriotas sira seluk
iha ema barak nia oin, hodi hatudu katak Timor nia prinsipio ba ukun rasik an
nunka mihis.
4. Alberto dos Santos Alberto, Moris
iha Muapitine, 14 Novembro 1947, oan Primeiro husi Alexandre dos Santos ho Sara
dos Santos. Saudozu iha fen rua ho oan hamutuk nain ne'en (6), Iha tempu
Portuguesa Escola iha Missaun Fuiloro, Segundo Klase, tanba mudansa politika,
nia la konsege kontinua nia estudo. Depois de okupasaun indonesia nia tempo
hetan konfiansa husi militar no komunidade nudar vice Chefe da Aldeia Vailoro
nian, atravez ho kargu ida ne’e nia mos halo klandestina ho lideransa FALINTIL
regiaun ponta Leste nian iha altura ne’eba kaer kargu nudar responsavel Aldeia
nian hodi organiza Populasaun atu involve-An ba prosesu klandestina iha momentu
ne’e ba, liu-liu informasaun hirak ne’ebe mai husi ulun bo’ot FALINTIL hodi
fahe ba komunidade sira iha Aldeia nian kona ba prosesu klandestina ne’ebe la’o
no mudansa politika Fretilin nian iha futuru. Saudozu ida ne’e mos gosta Kasa
ba animal fuik ailaran nian (Kasador).
5. Alvaro Freitas Alvaro, Moris iha
Muapitine, 08 Agostu 1954. nia hahu escola iha tempo portugues nian, tuir nia
kolega sira nebe’e uluk escola hamutuk konta katak Alvaro ema ida nebe’e kalma
kuandu hanoin no halo buat ruma , nebe’e importante ba ema hotu liu husi nia
attitude nebe’e badinas, nia mos hola parte iha organizasaun ida nian naran
RATI, iha prosesu ida ne’e nia iha nia politika rasik, nia hahu hanoin katak
Indonesia nia politika iha Timor sei hetan presaun wainhira Indonesia sei lao
ho sistema Soeharto nian, ho ida ne’e nia oferese nia vida tomak hodi determina
Timor nia prinsipiu ukun rasik an, Alvaro nia kargu principal iha linha de
gerilhia, nia hanesan komandante organizasaun MIPLIN (Milisia Popular da
Libertasaun Nasional).
Hakerek Nain : Delsio
Guimarães
Lospalos, 27 Novembro
2016