Kompara kualidade entre eskola
ensinu sekundáriu públiku ho privadu iha Timor-Leste (TL) la hanesan,
tanba iha rezultadu ezame nasionál hatudu katak eskola privadu maka
sempre hetan valór di’ak liu.
Diretór eskola ensinu Sekundáriu públiku
10 de Dezembru Komoro, Díli, Domingos Sávio Gusmão ba jornál Matadalan
hateten, problema ne’e akontesse tanba parte ida impaktu hosi eskola
gratuita (la selu).
“Sim. Ida ne’e los duni, tanba eskola
privadu ne’e selu. Inan ho aman sira lakon osan no labarik sira hanoin
inan-aman serbisu buka osan. Agora, eskola públiku la selu
automatikamente sira dehan eskola la selu be ita lakon saída. Eskola
tuir ita nia hakarak,” dehan Domingos iha nia hela fatin, Komoro,
Segunda (05/10/2015).
Nia deklara, iha estudante balun amiasa
professores sira para fó de’it valór ba sira, tanba laiha protesaun ba
profesór sira. Ne’eduni sira tauk, tan ne’e maske balun la hatene lee no
hakerek, maibé sira fó valór di’ak no pasa de’it.
Profesór ne’e dehan, tuir loloos
estudante sira ne’ebé la hatene lee no hakerek atu tama ba universidade
tenke liu-hosi teste ne’ebé rigorozu atu deside nia pasa ou lae, tanba
se lae balun ba iha universidade la hatene lee no aban bainrua bainhira
sira serbisu iha instituisaun ruma sira nia atetude ne’e nafatin de’it,
la muda.
Domingos halo komparasaun mós katak,
kualidade entre eskola públiku ho privadu ne’e la hanesan, no valór
sempre diferente iha ezame nasionál. Eskola privadu maka sempre hetan
valór di’ak liu tanba impaktu mós hosi kuríkulu no sistema edukasaun
ne’ebé ladun di’ak.
“Loos duni. Kada tinan, komesa hosi 2002
to’o mai 2014, eskola sekundáriu públiku ninia valores ne’e sempre
mínimu liu. Ne’e nia impaktu tanba Ministériu Edukasaun (ME) ladun haree
didi’ak kona-ba kuríkulu no sistema edukasaun,” nia haktuir.
“Eskola privadu sira kualidade ás liu
ne’e los duni, ita hotu rekoñese tanba sira nia fasilidades kompletu no
kada turma ida alunos ne’e 20 pessoas no maximu 30, tanba ne’e maka
professores sira hanorin kapas los,” Domingos hatutan.
Nia dehan, iha eskola 10 Dezembru kada
turma ida estudantes mínimu ema na’in 80 no máximu 90. Tan ne’e, tuir
loloos ema na’in 90 ne’e fahe ba turma tolu (3), maibé tau fali ba turma
ida de’it. Ne’eduni, sira estuda araska no kualidade monu.
Entretantu, Diretór Eskola Ensinu
Sekundária 4 Setembru UNAMET Díli, Alberto da Costa Braz hateten, eskola
privadu sira hetan valores di’ak tanba kada fulan iha kaixa eskolár
ne’ebé inan ho aman sira esforsu buka osan ba oan sira. To’o tempu ezame
tenke selu kompletu hotu maka bele tuir ezame. Ne’e bele fó motivasaun
ba alunu sira no fó mós presaun ba inan ho aman sira atu tau atensaun
máximu ba oan sira.
Iha eskola públiku tanba la selu, entaun
estudante sira tama eskola tarde. Inan, aman mós la senti todan no
hanoin ida ba sira (estudantes). Tan ne’e, tuir nia, eskola tenke selu
atu nune’e inan ho aman sira bele kontrola oan sira.
“Dala barak inan, aman sira mós husik
de’it. Oan sira atu ba eskola ou lae tanba laiha buat ruma atu kesi
sira. Atu prienxe kualidade ne’ebé di’ak iha eskola hotu edukasaun ne’e
tenke ho kustu ne’ebé karun. Edukasaun nunka eziste ida gratuita ne’e.
Sé lae ita sente hanesan edukasaun la vale buat ida,” dehan diretór ne’e
iha nia serbisu fatin, foin lalais ne’e.
Aleinde ne’e, Prezidente Komisaun F
asuntu Edukasaun no Saúde iha Parlamentu Nasionál (PN), Deputadu
Virgílio da Costa Hornai katak, kona-ba selu propinas ho la selu ne’e
buat ketak ida, no tenke iha kontrolu ida tanba kada eskola públiku sira
iha inspetur eskolár ne’ebé atu ba halo avalia rezultadu de aula
bainhira profesór sira hanorin hodi haree la’o di’ak ou lae no iha
interasaun ba processu aprendizajem nian.
“Atu haree labarik sira kompriende ho
material ne’ebé profesór sira hanorin ka lae. Tanba keta halo profesór
sira hatene de’it ba fó matéria, maibé estudante sira la konsege
kompriende matéria sira ne’e,” dehan deputadu ne’e iha PN.
Tuir nia katak diferensa entre ensinu
públiku ho privadu sira iha nível sekundáriu iha rezultadu ezame ne’e
eskola privadu sira maka di’ak liu. Ida ne’e akontesse tanba eskola
privadu ne’e sira nia kontrolu no disiplina ne’e maka di’ak.
“Tanba diretór sira tau matan ba
profesór sira, no halo planu de aula no disiplina ba alunu sira, liu-liu
traballu de kaza sira ne’e halo didi’ak no mós halo teste regular atu
prova estudante sira hodi kompriende matéria sira,” Virgílio hatutan.
Iha parte seluk, ONG Timor-Leste
Coalition for Education (TLCE), Matias dos santos katak diferente entre
kualidade no prestasaun eskola sekundariu públiku ho privadu la’os tanba
eskola gratuita.
“Iha ami nia observasaun ne’e, la’os
tanba eskola gratuita. Maibé tanba menus fasilidades iha eskola públiku
sira. No mós profesór balun la hatene lian portugés,” hateten Matias iha
nia serbisu fatin, Caicoli, Díli, foin lalais ne’e. (Jon)
Matadalan